Lessen Blind voor mens en recht

Wat zijn de lessen van de kinderopvangtoeslagaffaire? Op 26 februari presenteerde de parlementaire enquetecommissie Fraude en Dienstverlening zijn rapport; Blind voor mens en recht. De conclusie is hard en duidelijk:
‘In een verhard politiek en maatschappelijk klimaat zijn de drie staatsmachten blind geweest voor mens en recht, waardoor levens zijn vermorzeld. Het is pijnlijk dat juist het systeem van sociale zekerheid en toeslagen dat is bedoeld om mensen te ondersteunen, diezelfde mensen in de vernieling heeft geholpen. Het kabinet en het parlement hebben gefaald, de uitvoering heeft onrechtmatig gehandeld en de rechtspraak is tekortgeschoten in het bieden van bescherming aan mensen. Hierdoor zijn grondrechten van mensen geschonden en is de rechtsstaat terzijde geschoven. Daar liggen patronen aan ten grondslag die tot op de dag van vandaag nog niet doorbroken zijn.’ 

Welke lessen kunnen we trekken? Wat moet er beter? Welke lessen moeten we trekken bij de bouw van een nieuw stelsel? Wij hebben het rapport gelezen en geven graag onze reactie.

Lessen Blind voor mens en recht

Het rapport telt ruim 500 bladzijdes. Die gaan we niet allemaal doornemen. Puntsgewijs zullen wij wel onze conclusies naar aanleiding van het rapport delen om af te sluiten met de belangrijkste les.

• Het rapport stelt dat het nu weer kan gebeuren. De wet kinderopvang is na invoering aangepast omdat vooral in de gastouderopvang het mogelijk was om meer uren op te schrijven dan gebruikt waren. Wij uiten onze zorgen hierover, want wij zien in de praktijk dat dat nu ook weer gebeurt sinds de koppeling gewerkte urenregeling is gestopt in 2022. De regeling maakte de kinderopvang ingewikkeld en zorgde vooral voor problemen voor ouders in de BSO. Maar in de praktijk horen wij nu dat gastouders door gastouderbureau’s weer gestimuleerd worden om meer uren te schrijven dan ouders afnemen in hun eigen belang. Echter als een ouder dan een fout maakt, dan moet de ouder ook deze niet-afgenomen uren terug betalen. Veel ouders beseffen zich dit niet.
• Het rapport brengt de nadelige gevolgen van een voorschotsystematiek en terugvorderingen bij ouders in kaart. Ouders dragen te veel risico. Alle verantwoordelijkheid ligt bij hen. Een simpele tikfout kon resulteren in een bizar hoge terugvorderingen die binnen enkele weken terugbetaald moet worden. Het begin van ongelooflijk veel ellende voor veel ouders en kinderen. Een belangrijke les wat ons betreft voor het ontwerpen van een nieuw financieringsstelsel. Een nieuw systeem moet terugvorderingen voorkomen, de verantwoordelijkheid niet bij ouders neerleggen en niet meer gebaseerd zijn op een voorschotsystematiek. Dit zijn een basisprincipes voor een nieuw financieringsstelsel.

• Er was geen onderscheid tussen een simpele fout of fraude. Tikte jij de geboortedatum van je kind verkeerd in? Miste jouw handtekening onder het contract van de kinderopvang? Je werd bestempeld als fraudeur. Dit is bekend gaan staan als de ‘alles of niets benadering’. Dit mag in een volgend stelsel nooit meer gebeuren. Ouders moeten de kans krijgen om een fout te kunnen herstellen zonder de stempel fraudeur te krijgen. Het heeft niet alleen financiële, maar ook grote mentale gevolgen gehad voor ouders.
• Er was geen ruimte voor de menselijke maat. Als een ouder werd geconfronteerd met een boete van 125.000 euro dan was er geen garantie op een persoonlijke betalingsregeling. Maar wie heeft dat even op zijn spaarrekening staan?
• Er waren geen duidelijke processen. Ouders moesten 18 maanden wachten op een uitspraak. In de tussentijd bleven ze in onzekerheid. Dit zorgde voor stress en had grote gevolgen op gezinnen. Een nieuw systeem moet dus duidelijke processen hebben. Ouders moeten weten waar ze aan toe zijn.
• Ouders werden niet beschermd door het systeem. In tegendeel: ze werden benadeeld door het systeem en door de heersende cultuur om ouders te pakken. Door onder andere  financiële doelen te stellen aan de afdeling fraudebestrijding werden ouders actief opgespoord en gepakt. Dit vraagt van een nieuw stelsel dat ouders te allen tijde beschermd worden tenzij er bewezen sprake is van bewuste fraude.
• Dit geldt ook voor de bescherming van persoonsgegevens. Deze werden gebruikt tussen uitvoeringsinstanties voor de verkeerde doeleinden. 
• Er wordt in het rapport gesproken over een andere invulling van risicogestuurd toezicht maar dit zou, ons inziens overbodig moeten zijn als je de verantwoordelijkheid bij ouders weghaalt. In het onderwijs is hier bijvoorbeeld geen sprake van.
• Het rapport spreekt over de kwaliteit van gegevens. De gegevens waarop de kinderopvangtoeslag wordt bepaald, bijvoorbeeld het aantal uren en het inkomen, zijn de basis van de hoogte van de toeslag. Kinderopvangorganisaties zijn sinds enkele jaren verplicht om de juiste gegevens door te geven aan Toeslagen. Echter gebeurt dit nog steeds niet en niet goed.  Als deze gegevensleveringen beter zouden gebeuren, dan zou dat in het aantal terugvorderingen helpen. Echter blijft het moeilijk voor ouders om de hoogte van hun inkomen in te schatten. Hierdoor blijven terugvorderingen. Pas als je het stelsel inkomensonafhankelijk maakt, voorkom je deze terugvorderingen en maak je een simpel systeem dat zekerheid biedt.
• Sommige aanbevelingen gaan over het doen van een controle op de grondwet bij de invoering van nieuwe wetten. Dit verwonderde ons, want als burger gaan we ervan uit dat elke nieuwe wet gebaseerd is op de grondwet. Dat dit blijkbaar niet gebeurt, is absurd.
• Het rapport heeft over het harmoniseren van begrippen zoals het partnerbegrip.  Verschillende regelingen hebben verschillende invullingen. Dit is iets waar wij al jaren voor pleiten om het makkelijker en begrijpelijker te maken.

• Het rapport adviseert om het handhaving en sanctioneringsbeleid aan te passen. Wij sluiten ons aan bij dit advies. Geef ouders de kans om simpele fout te herstellen. Wees duidelijk in handhaving en als er echt bewezen sprake is van bewuste fraude wees dan ook duidelijk in de gevolgen.
• Het rapport adviseert om een juridisch vangnet te bieden. In de afgelopen jaren is hier op bezuinigd. Dit heeft de problematiek voor ouders verder versterkt met grote gevolgen.
• Het rapport heeft alle beslissingen die elkaar versterkten uitgewerkt in een tijdlijn (vanaf pagina 82). Het maakt pijnlijk duidelijk dat een visie ontbrak en niet is nagedacht over de mogelijke gevolgen voor burgers. Wat hier wel ontbreekt is de pogingen om het stelsel kinderopvangtoeslag te verbeteren. Deze maken namelijk ook pijnlijk duidelijk wat het jojo-beleid van de overheid op het gebied van de kinderopvang is geweest in de afgelopen 20 jaar.
• Ook ontbreekt het verbetertraject toeslagen welke sinds 2018 in ingezet. Niet duidelijk voor ons is wat de kosten zijn van het traject en of deze opwegen tegen de opbrengsten tot nu toe? In de afgelopen 5 jaar zijn er nog steeds ruim 1,1 miljoen terugvorderingen in de kinderopvang geweest. Ouders blijven geconfronteerd worden met terugvorderingen door een moeilijk stelsel gebaseerd op een voorschotsystematiek en een inkomensafhankelijke bijdrage.
• Het rapport benadrukt het belang van de juiste uitvoerder. Dit belang onderstrepen wij. Bovendien moet het niet alleen de juiste uitvoerder zijn. De uitvoerder moet het ook kunnen. Het systeem moet ook voor hen simpel en uitvoerbaar zijn. Hoe meer regels, hoe moeilijk het is en hoe meer het kost om het uit te voeren.

Belangrijkste lessen

Uiteindelijk komen we bij het belangrijkste advies:

Wij zijn blij met dit advies want het huidige financieringsstelsel is niet houdbaar gebleken. Het is gebaseerd op een voorschotsystematiek en daarmee terugvorderingen die zorgen voor financiële problemen bij ouders. De kinderopvangrekening is 1 van de grootste kostenposten van een huishouden. Bovendien loont het niet om meer te werken. Het brengt onzekerheid met zich mee en door de toeslagaffaire hebben veel ouders angst voor de overheid. Directe financiering is daarmee een eerste stap om het risico voor ouders te beperken, het vertrouwen wellicht te herstellen, maar er zijn meer stappen nodig.

Wat doet de politiek?

In het rapport staan nog meer adviezen. Wij hebben ze niet allemaal overgenomen of doorgenomen. Maar dat er belangrijke lessen te leren zijn uit de Toeslagaffaire en dit rapport is duidelijk. De vraag is: Wat gaat de politiek doen? Nemen ze de lessen over? Hebben ze het lef of belandt dit rapport in een la? Niets doen betekent dat je geen recht doet aan alle ellende waar de toeslaggezinnen doorheen zijn gegaan. Maar het doet ook geen recht aan huidige en toekomstige ouders. De politiek kan ouders niet laten zitten met een ingewikkeld systeem.

Wat ons betreft moet het volgende gebeuren:

1. Op lange termijn: De politiek moet de kinderopvangtoeslag gaan vervangen door een inkomensonafhankelijk systeem. Nivelleren kan ook op andere plekken dan in de kinderopvang. Hier moet de tijd voor genomen worden. Dit nieuwe stelsel is gebaseerd op de geleerde lessen.
2. Op korte termijn mag de politiek niet stil zitten en moet alvast stappen ondernemen om het betaalbaarder, simpeler te maken en de verantwoordelijkheid en risico’s bij ouders weghalen.

De politiek moet het rapport serieus nemen en over de eigen schaduw heen stappen. Hoe kunnen we er samen voor zorgen dat dit nooit meer gebeurd? Of je politiek nu links of rechts bent, dit mag nooit meer gebeuren. Wij dragen als oudervertegenwoordiger graag bij aan een stelsel dat er voor ouders en kinderen is.

Stichting Voor Werkende Ouders

Het runnen van een gezin is als het runnen van een bedrijf. Wij denken dat het makkelijker kan. Hierin speelt iedereen een rol, de politiek, de maatschappij, werkgevers, de media en ouders zelf. Wij lobbyen hiervoor. Wij vertegenwoordigen ruim 15.000 ouders in Nederland. Daarnaast helpen we ouders met simpele tips en tools op Wat Ouders Willen Weten en TijdBaas. Ruim 900 ouders denken met ons mee in onze denktank.